Jesienne infekcje - grypa, przeziębienie i infekcje grypopodobne

Mgr farm. Tomasz Mrozowski

692 784 978

huba167@wp.pl                                

Podwyższona temperatura, kaszel, drapanie w gardle, siąkanie nosem, „łamanie w kościach”, bóle mięśniowe, ogólne osłabienie – któż z nas choć raz na jakiś czas nie doświadcza tych dolegliwości. Przyczyną może być grypa, przeziębienia, infekcje grypopodobne.

Grypa i zwykłe przeziębienie są do siebie podobne. Odróżnienie tych chorób jest bardzo ważne, ponieważ przeziębienie mija na ogół bez powikłań, a grypa może doprowadzić do poważnych konsekwencji.

Przeziębienie

Przeziębieniem określa się zapalenie błony śluzowej przewodów nosowych, spowodowane przez różne rodzaje wirusów oddechowych, najczęściej rynowirusy, zaliczane do rodziny Picornaviridae. Rynowirusy najlepiej rosną w temperaturze 33-34°C, czyli takiej, jaka panuje w przewodach nosowych.
Podatność na przeziębienia zmienia się w ciągu życia, szczytowa występuje u dzieci. Dorośli chorują średnio 2-3 razy w roku. Objawy znane są doskonale nie tylko lekarzom: kichanie, drapanie w gardle, kaszel, chrypka, złe samopoczucie i ból głowy należą do najczęstszych. Gorączka występuje bardzo rzadko, dlatego jej pojawienie się jest uważane za sygnał rozwijających się powikłań.

Grypa

Grypa jest ciężką i zaraźliwą chorobą. Wywołują ją wirusy z rodziny Orthomyxoviridae sklasyfikowane w trzech typach. Typy wirusa A i B są silnie zjadliwe, natomiast typ C ma małe znaczenie w zakażeniach u ludzi. Grypę charakteryzują dwie istotne cechy, a mianowicie zdolność powtórnego wywoływania choroby u osób, które w przeszłości już ją przebyły, z powodu zakażenia szczepami spokrewnionymi oraz okresowe, ogarniające znaczną część świata wywoływanie epidemii ( tzw. pandemii ), czyli masowych zachorowań. Pandemie mogą pojawiać się niespodziewanie jako skutek powstania nowych podtypów wirusa grypy A, które o wiele bardziej niż przeciętne mutanty różnią się od szczepów, z których powstały. Siedliskiem  szczepów dostarczających materiału genetycznego do budowy nowych podtypów wirusa grypy A są ptaki. Doświadczenia z wcześniejszych okresów oraz współczesne badania dają raczej pewność, że pandemie będą powtarzały się w przyszłości. Zagrożenie kolejnymi pandemiami narzuca konieczność poszukiwania nowych sposobów i środków, które będą zmniejszać prawdopodobieństwo zachorowania oraz łagodzić przebieg grypy.

Objawy i przebieg grypy

Szczyt zachorowań na grypę przypada pomiędzy styczniem i marcem. Okres inkubacji choroby waha się od kilku do 48 godzin. Zakażenie przenosi się drogą kropelkową od osób z widocznymi objawami grypy w postaci wysokiej gorączki w granicach 39 – 40^o C, dreszczy, bólów głowy, bólów stawowo – mięśniowych, uczucia ogólnego rozbicia, osłabienia, bólów gardła, kataru i kaszlu oraz w postaci objawów ze strony przewodu pokarmowego. Przebieg grypy uzależniony jest od zjadliwości wirusa, wieku osoby zarażonej oraz od schorzeń towarzyszących. Powikłania pogrypowe niejednokrotnie uwidaczniają się dopiero po pewnym czasie, jaki upłynął po przebytej infekcji. Ciężki przebieg choroby i jej powikłania dotykają najczęściej małe dzieci, kobiety w ciąży, osoby z przewlekłymi chorobami układu krążenia, układu oddechowego i niską odpornością. Najczęściej występują powikłania ze strony układu oddechowego, jak zapalenie płuc, zapalenie oskrzeli, zapalenie oskrzelików czy zapalenie ucha środkowego. Wirus grypy powodując uszkodzenia nabłonka dróg oddechowych, toruje drogę innym drobnoustrojom chorobotwórczym, przede wszystkim bakteriom. Powikłania grypowe dotykają również inne układy naszego organizmu i mogą manifestować się jako drgawki gorączkowe, zespół wstrząsu, zespół Reya, zapalenie mięśnia sercowego i/lub osierdzia, zapalenie mięśni i mioglobinuria prowadząca do niewydolności nerek, objawy neurologiczne, poprzeczne zapalenie rdzenia, zapalenie opon mózgowo – rdzeniowych i/lub mózgu. Przypuszcza się też, że przebycie przez matkę infekcji grypowej w ciąży, sprzyjać może wystąpieniu schizofrenii u dziecka.

Grypa czy przeziębienie – rozpoznanie

Objawy grypopodobne występują w także w przebiegu innych infekcji wirusowych, o czym pisałem we wstępie, dlatego jej rozpoznanie w oparciu o te objawy jest utrudnione. Konieczne jest w przypadkach wątpliwych wykonanie badań wirusologicznych i serologicznych. Izolacja wirusa pozwala nie tylko na postawienie rozpoznania, ale jest też pomocna podczas wytwarzania szczepionki. Badania serologiczne pozwalają na ustalenie rozpoznania choroby, określenie odporności po przebytym zakażeniu lub stanu immunologicznego po szczepieniu. Ponadto stosuje się szybkie testy diagnostyczne: enzymatyczny (ELISA), immunofluorescencyjny oraz łańcuchową reakcję polimerazy (PCR). Niestety testy te nie są powszechnie dostępne w lecznictwie ambulatoryjnym. Najczęściej lekarz lub farmaceuta  rozpoznaje grypę na podstawie badania pacjenta i rozmowy o objawach.        

Leczenie objawowe grypy, przeziębienia i infekcji grypopodonych

Leczenie należy zacząć od leku przeciwbólowego, przecizapalnego i przeciwgorączkowego /kwas acetylosalicylowy, np. aspiryna. Można zastosować paracetamol, który nie wywiera efektu przeciwzapalnego, ale jest bezpieczny dla żołądka. Pożądane efekty przynosi też stosowanie diety lekkostrawnej, a na czas choroby z żywienia całkowicie wyłączyć białka zwierzęce, gdyż powodują wzrost ciepłoty ciała. Ważne jest podawanie dużej ilości płynów, soków, jarzyn oraz wody mineralnej.

Katar

Przykrą dolegliwością towarzyszącą przeziębieniu jest katar, który wywołują rhinovirusy. Po przeniknięciu do błony śluzowej nosa, wiążą się z nią poprzez specjalne wyrostki receptorowe. Następnie wnikają do w komórki błony śluzowej i korzystając z ich struktury budują własną, niszcząc jednocześnie żywiciela. Ich aktywność obnaża głębsze warstwy błony śluzowej, które stopniowo się złuszczają. Powoduje to stan zapalny, obrzęk i przekrwienie błony śluzowej, odczuwane jako „blokada”, „zatkanie”. Leczenie objawowe polega na podawaniu leków zmniejszających wysięk i udrażniających drogi oddechowe. Należy podawać leki działające miejscowo lub stosować preparaty doustne w postaci tabletek zawierających chlorowodorek pseudoefedrynyny. W aptekach jest bardzo duży wybór kropli do nosa, zawierających, np. chlorowodorek oksymetazoliny. Substancja ta powoduje zwężenie naczyń krwionośnych w błonie śluzowej nosa. Zmniejszony przepływ krwi powoduje ograniczenie obrzęku błony śluzowej. Poprawia się drożność przewodów nosowych, pacjent może znowu oddychać przez nos. Dodatkowo, zatoki przynosowe są lepiej wentylowane, ułatwiony jest odpływ zalegającej w nich wydzieliny. Krople obkurczające stosuje się krótko – nie dłużej niż 4 – 5 dni i nie częściej niż 3 – 4 razy  dziennie. Dłuższe stosowanie tych  środków prowadzi do wtórnego obrzmienia śluzówki nosa, nie ustępującego mimo podawanie większej dawki. Dobrym sposobem na zatkany nos i wysuszone śluzówki  są preparaty soli fizjologicznej. Można tez skorzystać z coraz popularniejszej aromateropatii.
Bardzo pomocne w przeziębieniach są preparaty zawierające cynk. Jony cynku blokują receptory wirusa, i traci on zdolność wnikania do komórek i rozmnażania się w nich. Stosując lek z cynkiem, przeziębienie szybciej mija i przebiega dużo łagodniej.

Zapalenie gardła

To inna uciążliwa dolegliwość w przeziębieniu; objawia się bólem, pieczeniem, drapaniem w gardle, uniemożliwiając swobodne oddychanie i przełykanie. Oferta specyfików polecanych w aptekach jest bardzo bogata. Są one pomocne, jeśli mamy do czynienia z bólem gardła o podłożu wirusowym. Należy zwrócić uwagę, iż celem leczenia w takim przypadku jest przyniesienie ulgi w objawach i zmniejszenie dyskomfortu, podczas gdy infekcja przebiega własnym tokiem. Występują one najczęściej w postaci tabletek lub pastylek do ssania, aerozoli, a ich stosowanie pobudza wydzielanie śliny, która nawilża gardło i w ten sposób wywiera działanie łagodzące Ze względu na zawarte składniki, które determinują działanie terapeutyczne, preparaty "na gardło" można zakwalifikować do kilku grup:

• środki odkażające, o właściwościach antybakteryjnych i przeciwgrzybiczych, np. tabletki do ssania SEBIDIN - wskazane przy zakażeniach bakteryjnych, CHLORCHINALDIN - szczególnie polecany w przypadku nawracających pleśniawek (aft), CHOLISEPT, pastylki SEPTOLETE.

Stosunkowo najsilniejsze działanie antyseptyczne w tej grupie preparatów wykazują tabletki do ssania NEOANGIN, a także pastylki STREPSILS.

• środki o dodatkowym działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym, np. aerozol lub pastylki do ssania TANTUM VERDE, bardzo popularny CHOLINEX. Są wskazane, kiedy gardło jest już zaczerwienione, co oznacza rozwijający się stan zapalny. Jeśli chcemy szybko pozbyć się uciążliwego bólu, na ostry nieżyt gardła, warto sięgnąć po pastylki STREPSILS INTENSIVE (zawierają flurbiprofen, związek należący do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych, podobnie jak ibuprofen czy kwas acetylosalicylowy)
• preparaty mające działanie miejscowo znieczulające, np. tabletki do ssania lub aerozol OROFAR, pastylki do ssania SEPTOLETE PLUS - ze względu na zawartość lidokainy lub benzokainy pomogą w uśmierzeniu bólu. Jednak aby osiągnąć zamierzony efekt, należy je często podawać, nawet co 2-3 godziny, ze względu na dość krótki czas działania.
• ziołowe, zawierające surowce roślinne takie jak: szałwia - właściwości antyseptyczne, podbiał, porost islandzki - działanie łagodzące i powlekające, propolis, miód - właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, np. GARDLOX, HERBITUSSIN GARDŁO, OLBAS - PASTILLES, PROPOLKI, TYMSAL.

Tabletki do ssania ISLA-MINT czy TYMIANEK I PODBIAŁ polecane są osobom narażonym na długotrwały wysiłek głosowy, a także przebywającym w silnie klimatyzowanych pomieszczeniach. Osobom zmagającym się z nawracającą chrypką ulgę może przynieść także ziołowy spray GLOSAL likwidujący stan suchości jamy ustnej i gardła. Można również zastosować inhalacje dróg oddechowych z ziół i olejków aromatycznych.

Kaszel

Podczas przeziębienia lub grypy występuje kaszel, jako  odruch obronny, wywołany przez nadmierne ilości wydzieliny zalegającej w drogach oddechowych. Określenie charakteru kaszlu jest sprawą niezwykle istotną. Od tego bowiem zależy jaki rodzaj leku powinniśmy zastosować.

Kaszel suchy, tzw. nieproduktywny pojawia się zwykle na początku infekcji. Pacjent odczuwa "drapanie w gardle", jednak nie odkrztusza wydzieliny. Suchy kaszel jest bardzo męczący, towarzyszy mu niekiedy silne łzawienie. Często dochodzi do nocnych ataków, co w negatywny sposób oddziałuje na samopoczucie pacjenta.

Kaszel mokry, tzw. produktywny, rozwija się w miarę postępu choroby, gdy dochodzi do nagromadzenia wydzieliny w drzewie oskrzelowym. Pacjenci skarżą się na uczucie "zalegania" jej w klatce piersiowej. Mają też często trudności z zasypianiem, ponieważ wydzielina spływa po tylnej ścianie gardła, wywołując uczucie drażnienia i łaskotania.

Kaszel suchy, pojawiający się na początku infekcji wirusowej jest uporczywą dolegliwością, której należy przeciwdziałać i hamować lekami przeciwkaszlowymi. Działają one najczęściej ośrodkowo, na poziomie mózgowym, hamując tam ośrodek kaszlu. Takie działanie posiadają:

·        dekstrometorfan - syropy: ROBITUSSIN, DEXAPINI, ACODIN;  tabletki: ACODIN, TUSSAL ANTITUSSICUM

·        kodeina – syrop PINI, tabletki THIOCODIN

·        butamirat - syropy: SINECOD, SUPREMIN

W celu złagodzenia przykrych objawów suchego kaszlu, poleca się także stosowanie syropów ziołowych, w skład których wchodzą m.in.:

prawoślaz lekarski (syrop RUBITAL, SYROP PRAWOŚLAZOWY);

podbiał lekarski (tabletki do ssania TYMIANEK I PODBIAŁ); babka lancetowata (syrop BABICUM, SYROP Z BABKI LANCETOWATEJ), dziewanna pospolita (syrop SIRUPUS VERBASCI)

Te surowce roślinne zawierają bowiem związki śluzowe, mające właściwości powlekające i osłaniające. W efekcie łagodzą męczące ataki suchego kaszlu.

Kaszlu mokrego w żaden sposób nie należy hamować. Terapia powinna iść wręcz w odwrotnym kierunku. Stosowane leki wykrztuśne ułatwiają usunięcie wydzieliny z dróg oddechowych. Dochodzi do tego na drodze kilku różnych mechanizmów: związki upłynniające wydzielinę oskrzelową, o charakterze soli nieorganicznych, (np. SÓL EMSKA); substancje drażniące nieznacznie błonę śluzową żołądka i na tej drodze pobudzające zakończenia nerwowe w drogach oskrzelowych, co ułatwia odkrztuszanie, np. pochodne gwajakolu - gwajafenezyna, sulfogwajakol – SYROP Z SULFOGWAJAZOLEM, THIOCODIN; związki dezorganizujące strukturę śluzu (np. acetylocysteina - ACC). Substancje pobudzające enzymy do rozkładu cząsteczek śluzu (np. bromheksyna - FLEGAMINA), substancje zmniejszające lepkość śluzu, a tym samym jego przyczepność do ścian oskrzeli, (np. ambroksol - MUCOSOLVAN, FLVAMED, ENTUS)

Działanie wykrztuśne posiadają także specyfiki ziołowe, na bazie takich surowców jak:

bluszcz pospolity (syrop HEDELIX, HEDELICUM, HEDERASAL)

tymianek pospolity (syrop BRONCHICUM N, PECTOSOL, HERBAPECT)

pierwiosnek lekarski (syrop i pastylki do ssania HERBAPECT)

Leki wykrztuśne można przyjmować tylko do godziny 17.00, nie wolno stosować ich bezpośrednio przed snem, gdyż będą powodowały nasilenie odruchu kaszlu i utrudnią zasypianie. Leków przeciwkaszlowych w żadnym wypadku nie należy stosować, kiedy istnieją jakiekolwiek symptomy zalegania wydzieliny w drogach oddechowych. Zahamowanie odruchu kaszlu może spowodować pogorszenie stanu pacjenta i wydłużenie czasu trwania choroby.

Mimo dostępnych na rynku preparatów zawierających jednocześnie środki wykrztuśne i hamujące kaszel, np. tabletki CONTRIL, złożony preparat GRYPOLEK, zwalczający pierwsze objawy przeziębienia o skladzie: dekstrometorfan i gwajafenezyna, THIOCODIN o składzie: kodeina, sulfogwajakol lepiej unikać takich nielogicznych połączeń.

Jeśli nie jesteśmy przekonani co do charakteru dręczącego nas kaszlu, warto na noc zastosować środek przeciwkaszlowy, natomiast po przebudzeniu i w ciągu dnia do godziny 16.00 -17.00 przyjmować syrop wykrztuśny

Dbajmy o odpowiednio nawilżone pomieszczenia, w których przebywamy, wietrzmy je regularnie gdy kaszlemy, pijmy dużo ciepłych napojów; w szczególności uporczywy suchy kaszel łagodzi herbata z miodem czy sokiem malinowym.

Profilaktyka grypy - szczepienia przeciw grypie

Postępy w dziedzinie farmakologii dały początek nowym sposobom zapobiegania i leczenia grypy, opartym na odmiennych niż dotychczas zasadach. Szczepy grypy posiadają enzym - neuraminidazę - umożliwiający odłączenie wirionów  (ostateczna faza rozwojowa wirusa) po ich namnożeniu w komórce gospodarza. Uwalniając te wiriony neuraminidaza pośrednio umożliwia zaatakowanie przez wirus kolejnych komórek gospodarza i przyczynia się do rozszerzenia grypy. Badania wykazały, że enzym ten, zarówno u wirusa grypy typu A, jak i B, posiada pewien stały, tzw. konserwatywny region, zwany centrum aktywnym. Zablokowanie centrum aktywnego enzymu neuraminidazy powinno więc skutecznie przeciwdziałać namnażaniu się wszystkich szczepów (również zmutowanych) wirusa grypy atakujących człowieka. W ostatnich latach odkryto kilka środków silnie i dostatecznie wybiórczo blokujących centra aktywne, a całej ich grupie nadano nazwę inhibitorów neuraminidazy. Efektem jest wprowadzenie do lecznictwa leku o nazwie zanamiwir (preparat RELENZA proszek do inhalacji 5 mg/ dawkę) w postaci aerozolu do nosa. Drugim lekiem z tej grupy znajdującym się w lecznictwie jest oseltamiwir (preparat TAMIFLU) w postaci kapsułek doustnych i proszku do sporządzania zawiesiny doustnej. Badania wykazały, że oseltamiwir podawany osobom w wieku od 18 do 60 lat przez 6 tygodni w czasie epidemii grypy w dawce 75 mg lub 150 mg na dobę zapobiegał 74% zachorowań na tę chorobę. Grypa rozwinęła się tylko u około 1% osób przyjmujących lek. Był on dobrze znoszony, a skuteczności obydwu dawek były zbliżone. Zanamiwir podawany przez 28 dni w postaci aerozolu w podobnych badaniach przeprowadzonych w okresie epidemii grypy, zapobiegał w 84% przypadków potwierdzonej grypy przebiegającej z gorączką. Z grupy osób przyjmujących lek zachorowało tylko 2%. Badania potwierdziły, że obydwa leki mogą być przydatne w zapobieganiu zakażeniom i w zwalczaniu epidemii grypy wywołanej takimi szczepami, przed którymi nie zabezpieczają szczepionki w postaci iniekcji. Za profilaktycznym stosowaniem leków z tej grupy przemawia, obok przytoczonych wyżej danych dotyczących skuteczności, także umiarkowana ich przydatność w leczeniu ostrych zakażeń. Stwierdzono bowiem, że np. zanamiwir skraca okres ustępowania objawów grypy tylko o 1 - 2 dni (średnio z 6 do 5 dni), a oseltamiwir skraca czas choroby o 1,5 - 3 dni. Ponadto leki te powinny być przyjęte w jak najkrótszym czasie od wystąpienia objawów grypy, gdyż dopiero wówczas są skuteczne, co wynika z ich mechanizmu działania. Na razie jednak wskazaniem do stosowania obydwu leków jest leczenie grypy, a nie jej zapobieganie. Inhibitory neuraminidazy stanowią niewątpliwie przełom w leczeniu grypy. Zainteresowanie tymi lekami musi jednak uwzględniać ich wysoką cenę, możliwość wystąpienia objawów niepożądanych oraz pojawienia się oporności wirusów. Niestety, obecne ceny leków praktycznie przekreślają ich długotrwałe i masowe stosowanie w profilaktyce grypy, co wymagałoby podawania przez okres kilku tygodni a nawet kilku miesięcy. Podczas stosowania leków pojawiają się również objawy niepożądane. Najczęstszym działaniem niepożądanym oseltamiwiru (TAMIFLU) w dawkach zapobiegających zachorowaniu były nudności i wymioty. W jednym z badań część osób musiała przerwać przyjmowanie leku z powodu objawów ze strony przewodu pokarmowego. Zanamiwir (RELENZA) ze względu na postać leku (aerozol pyłowy) stwarza możliwość wystąpienia skurczów oskrzeli, szczególnie u chorych z astmą i innymi stanami przebiegającymi z nadreaktywnością mięśniówki oskrzeli, ponadto może powodować biegunki, nudności i wymioty. Dużą niedogodnością jest również fakt, że leku nie wolno podawać dzieciom do 12 roku życia oraz nie ma dokładnych wskazań dotyczących stosowania leku u osób starszych, a przecież są to dwie grupy, najbardziej narażone na zakażenie i powikłania pogrypowe. Nie ma też pewności, w jakim momencie należy sięgnąć po lek, gdyż inne zakażenia wirusowe mogą również dawać podobne objawy do grypy. Wątpliwości te może jedynie rozstrzygnąć wprowadzenie testów wykrywających zakażenie grypą. Niestety, na obecnym etapie, stosowane w tym celu wymazy z gardła służą jedynie do wykrywania infekcji wirusem typu A, a prowadzą takie badania tylko nieliczne laboratoria. Pojawia się zatem ryzyko, że leki te, podobnie jak antybiotyki, będą nadużywane. Niepokój może również budzić oporność wirusa grypy, zaobserwowana w warunkach laboratoryjnych u nielicznych spośród leczonych osób. Szczególnie groźna wydaje się możliwość pojawienia się mutacji. Z drugiej strony niektórzy naukowcy twierdzą, że szczepy lekooporne mogą być mniej groźne niż dzikie wirusy, ponieważ zmianie ulegałaby prawdopodobnie konformacja centrum aktywnego, co utrudniałoby niezbędne do replikacji wirusa działanie enzymu. Jak na razie, w stosunku do nowych leków istnieje jeszcze wiele znaków zapytania, wymagających przed ich szerszym zastosowaniem, odpowiedzi potwierdzonych gruntownymi badaniami. Omawiając nowe sposoby zapobiegania grypie warto wspomnieć o bardzo zaawansowanych pracach nad nową szczepionką o nazwie FLUMIST. Ma ona zwiastować nadejście nowej generacji szczepionek przeciwgrypowych, zawierających żywe, osłabione wirusy, co spowoduje prawdopodobnie pełniejszą reakcję odpornościową ustroju. Aby naśladować naturalne wrota zakażenia grypy, preparat będzie podawany donosowo w postaci aerozolu. Badania przeprowadzone w USA dowiodły, że szczepionki z żywych, osłabionych wirusów mogą być przydatne w zapobieganiu epidemii grypy wywołanej takimi szczepami, przed którymi nie zabezpieczają szczepionki standardowe.

Nowy, eksperymentalny preparat wprowadzili belgijscy naukowcy z Uniwersytetu Ghent. Przeprowadzone w dzieciństwie, jednorazowe szczepienie tym preparatem powinno dać odporność przeciwko grypie na całe życie. Na razie preparat z powodzeniem został wypróbowany na zmienionych genetycznie myszach, wyposażonych w podobny do ludzkiego układ odpornościowy. Mechanizm jego działania opiera się na wykryciu białka oznaczonego symbolem M2, występującego we wszystkich odmianach wirusa grypy. Wystarczy wprowadzić je do krwiobiegu i wywołać trwałą reakcję odpornościową. Preparat posiada również tę zaletę, że jest podawany w postaci kropli do nosa, co ma szczególne znaczenie podczas szczepienia dzieci.

Choć w chwili obecnej istnieje możliwość stosowania nowych leków aktywnych wobec wirusów grypy A i B (RELENZA i  TAMIFLU), to jednak najskuteczniejszą i najtańszą metodą zapobiegania infekcjom grypowym są szczepienia. Stosunkowo małe zainteresowanie szczepionkami przeciw grypie wynika z niedostatecznej wiedzy o preparatach, z obaw przed skutkami niepożądanymi szczepienia, braku wiary w jego skuteczność lub niewłaściwego oczekiwania, że szczepienie zapobiegnie wszelkim zakażeniom wirusowym. Potencjalnych kandydatów do szczepienia zniechęca również konieczność corocznego powtarzania tego zabiegu oraz aspekt ekonomiczny związany z zakupem szczepionki.  Rekomendacje Komitetu Doradczego ds. szczepień (ACIP) i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zalecają szczepienia osobom z grup wysokiego ryzyka. W Polsce jest wiele dostępnych szczepionek przeciw grypie, które mają atest MZiOS. Zgodnie z zaleceniami ekspertów WHO skład szczepionki grypowej we wszystkich rodzajach szczepionek na całym świecie jest taki sam. Pewne różnice, jakie mogą pojawić się w składzie szczepionki wynikają z tego, że eksperci WHO na podstawie pokrewieństw antygenowych, dają producentom do wyboru dwa szczepy, które są równocenne na dany sezon.

Szczepienia przeciw grypie


Choć w chwili obecnej istnieje możliwość stosowania nowych leków aktywnych wobec wirusów grypy A i B (preparaty: RELENZA, TAMIFLU), to jednak najskuteczniejszą i najtańszą metodą zapobiegania infekcjom grypowym są szczepienia. Stosunkowo małe zainteresowanie szczepionkami przeciw grypie wynika z niedostatecznej wiedzy o preparatach, z obaw przed skutkami niepożądanymi szczepienia, braku wiary w jego skuteczność lub niewłaściwego oczekiwania, że szczepienie zapobiegnie wszelkim zakażeniom wirusowym. Potencjalnych kandydatów do szczepienia zniechęca również konieczność corocznego powtarzania tego zabiegu oraz aspekt ekonomiczny związany z zakupem szczepionki.   
Skuteczność szczepionki zależy przede wszystkim od podobieństwa między zawartymi w niej antygenami białek wirusowych a antygenami szczepów aktualnie krążących w przyrodzie. Czuwa nad tym Światowa Organizacja Zdrowia ( WHO ), poprzez monitorowanie grypy w skali światowej, ze szczególnym uwzględnieniem powstawania i szerzenia się nowych podtypów wirusa, które mogą wywołać epidemię lub pandemię. Powstało w tym celu około 110 ośrodków badawczych tworzących sieć obejmującą ponad 80 państw. Corocznie WHO wraz z Centrum Zwalczania i Zapobiegania Chorobom (CDC) i amerykańskim Urzędem ds. Żywności i Leków (FDA) ustala skład obowiązującej szczepionki, która ma zabezpieczać przed szczepami, dominującymi według prognoz w nadchodzącym sezonie jesienno - zimowym. Jednym z najważniejszych celów sieci stworzonej przez WHO jest więc weryfikacja informacji umożliwiających dobór zwykle trzech szczepów o takich własnościach antygenowych, które pozwolą na zestawienie z nich skutecznej szczepionki. Coroczne szczepienia profilaktyczne znacznie zmniejszają prawdopodobieństwo zapadnięcia na grypę bądź przynajmniej łagodzą jej przebieg. Istotny jest także fakt, że szczepienia przeciw grypie zmniejszają również prawdopodobieństwo zakażenia lub działają łagodząco także w przypadku wielu tzw. zakażeń grypopodobnych, powodowanych zwłaszcza przez wirusy parainfluenzy. Niestety szczepionki przeciw grypie zestawiane obecnymi metodami, mogą prawdopodobnie okazać się nieskuteczne w razie wybuchu pandemii, ze względu na powstawanie mutantów niepodobnych genetycznie do szczepów wyjściowych. W ostatnich latach starania mające na celu zapobieżenie grypie lub łagodzenie jej objawów koncentrowały się głównie na stosowaniu szczepionek zawierających zabite wirusy lub ich czynne antygenowo fragmenty u osób najbardziej narażonych na zakażenie, czyli z tzw. grup ryzyka.

Grupy ryzyka - czyli kto powinien się koniecznie zaszczepić

Komitet Doradczy ds. Szczepień (ACIP) Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2000 r. obniżył wiek osób dorosłych, którym zaleca się powszechne szczepienie z 65 rż. do 50 rż. Z grupy dużego ryzyka szczepienie jest zalecane:
- osobom powyżej 50 rż.;
- pensjonariuszom domów spokojnej starości oraz innych ośrodków opieki przewlekłej, w których przebywają przewlekle chorzy, bez względu na wiek;
- dorosłym i dzieciom chorym na przewlekłe choroby układu sercowo - naczyniowego lub oddechowego, w tym na astmę;
- dorosłym i dzieciom, którzy w minionym roku podlegali regularnym kontrolom lekarskim i często przebywali w szpitalu z powodu chorób metabolicznych (w tym cukrzycy), niewydolności nerek, hemoglobinopatii lub niedoborów odporności ( w tym spowodowanych leczeniem immunosupresyjnym);
- dzieciom i młodzieży od 6 mż. do 18 rż., leczonych przewlekle aspiryną, co zwiększa u nich ryzyko wystąpienia zespołu Reye'a w razie zachorowania na grypę;
- kobietom, które w czasie najbliższego sezonu epidemicznego grypy będą w II lub III trymestrze ciąży.
W związku z tym, że chorzy na grypę, jak również ludzie z bezobjawowo przebiegającym zakażeniem, mający bezpośredni kontakt z osobami z grupy dużego ryzyka, mogą stać się źródłem ich zakażenia, dlatego zalecane jest także szczepienie:
- lekarzy, pielęgniarek i pozostałego personelu szpitali i ośrodków lecznictwa otwartego (w tym personelu pogotowia ratunkowego);
- pracowników domów spokojnej starości oraz ośrodków przewlekłej opieki medycznej, którzy kontaktują się z pensjonariuszami lub chorymi;
- pracowników ośrodków dla osób w podeszłym wieku wymagających stałej pomocy w codziennych czynnościach oraz innych instytucji dla osób z grupy ryzyka;
- współlokatorów (w tym także dzieci) osób z grupy ryzyka.

Przeciwwskazania do szczepień stanowią:
- ostre choroby gorączkowe;
- uczulenie na substancje zawarte w szczepionce;
- zespół Guillaina-Barrego w wywiadzie (neuropatia zapalna polegająca na wiotkim niedowładzie mięśni o ostrym początku, w której dochodzi do rozsianego uszkodzenia nerwów obwodowych, nerwów czaszkowych i korzeni rdzeniowych; 
- uczulenie na antybiotyki aminoglikozydowe używane w procesie produkcji szczepionki;
- niepożądane odczyny poszczepienne po poprzednim szczepieniu przeciw grypie.

Kiedy się szczepić?

Obecnie na świecie produkuje się wiele rodzajów inaktywowanych, wysoko oczyszczonych szczepionek. Współczesne szczepionki przeciw grypie zawierają antygeny trzech szczepów wirusa, zwykle dwóch typu A i jednego typu B. Są to szczepy, które będą najbardziej prawdopodobną przyczyną zachorowań w nadchodzącym sezonie.
Dawki i drogi podawania szczepionki:  6 - 35 miesiąc życia – 0,25 ml (1 lub 2 dawki); 3 - 8 rok życia 0,5 ml (1 lub 2 dawki); 9 rok życia i powyżej - 0,5 ml (1 dawka). Jedną dawkę podaje się w przypadku, gdy dziecko było już kiedykolwiek szczepione przeciw grypie. Jeśli nie było nigdy szczepione podaje się 2 dawki w odstępie 4 tygodni. Małym dzieciom szczepionkę podaje się domięśniowo w przednioboczną część uda, a starszym dzieciom i dorosłym w mięsień naramienny. Szczepionki nie wolno podawać dożylnie. Nie ma ściśle określonych wytycznych wskazujących na konkretny termin dokonania szczepienia, jednak zwłaszcza osoby z grup podwyższonego ryzyka powinny się szczepić przed sezonem grypowym. Optymalny czas szczepienia to początek października do połowy listopada, ale szczepienie u osób nie uodpornionych może być przeprowadzone również w już trwającym sezonie grypowym. Należy jednocześnie pamiętać, że u osób w podeszłym wieku miano przeciwciał szybko się zmniejsza, dlatego też szczepień nie można rozpoczynać zbyt wcześnie, a najlepiej uczynić to w połowie października. Szczepionka może być stosowana u kobiet karmiących piersią. Szczepienie jest bezpieczne u kobiet w ciąży, jednakże dąży się do zaszczepienia kobiet, które w okresie epidemii będą w co najmniej 14 tygodniu ciąży. Rezygnuje się ze szczepienia w I trymestrze, aby uniknąć przypadkowej zbieżności z częstymi w tym okresie poronieniami. Jeśli kobieta w ciąży choruje na chorobę przewlekłą i należy do grupy ryzyka, można szczepić niezależnie od zaawansowania ciąży. Ze względu na dużą zmienność wirusa grypy skład szczepionki co roku ulega zmianie, dlatego konieczne są coroczne szczepienia, zwłaszcza w grupach podwyższonego ryzyka. Najczęściej występującym działaniem niepożądanym po zaszczepieniu jest bolesność w miejscu wstrzyknięcia utrzymująca się do 2 dni. Bolesności może towarzyszyć naciek zapalny, obrzęk, zaczerwienienie, świąd. Ogólne objawy niepożądane obejmują gorączkę, bóle mięśniowe, bóle stawowe, bóle głowy, ogólne złe samopoczucie. Możliwe jest wystąpienie reakcji alergicznych w postaci pokrzywki, obrzęku naczynioruchowego, wstrząsu anafilaktycznego, astmy alergicznej.

Skuteczność szczepienia

Po zaszczepieniu dochodzi do wytworzenia przeciwciał,  które chronią przed zachorowaniem na grypę, o ile wirus wywołujący zakażenie ma te same właściwości antygenowe co szczepy wchodzące w skład szczepionki. Przeciwciała ochronne pojawiają się w organizmie już 4 - 7 dni po szczepieniu. Ich miano osiąga szczyt około 14 dnia, następnie opada, utrzymując się do roku. Po zaszczepieniu produkowane są również przeciwciała, które nie zapobiegają zakażeniu, ale hamują replikację (namnażanie się) wirusa, przez co łagodzą nasilenie choroby.
Produkcja przeciwciał, a więc i skuteczność szczepienia zależy od wielu czynników:
- wieku pacjenta;
- stanu układu odpornościowego pacjenta;
- stopnia podobieństwa antygenowego wirusów wywołujących zakażenie oraz użytych w szczepionce.
U większości dzieci i młodzieży poziom przeciwciał zabezpiecza przed zachorowaniem, ale u osób starszych, po 65 roku życia, miano ochronne osiąga jedynie 1% zaszczepionych. Tak więc osoby starsze mimo szczepienia mogą zachorować na grypę, jednak przebieg choroby jest zwykle łagodniejszy, maleje ryzyko powikłań pogrypowych, ryzyko hospitalizacji i zgonu z powodu grypy. Podobna sytuacja występuje u osób z zaburzeniami immunologicznymi, np. u osób po przeszczepach narządów, chorych z HIV.
Rodzaje szczepionek  
W Polsce zarejestrowane są:
- szczepionki z rozszczepionym wirionem, typu "split"- preparaty: VAXIGRIP i VAXIGRIP JUNIOR , FLUARIX , BEGRIVAC;
- szczepionki podjednostkowe, typu "subunit", zawierające izolowane antygeny powierzchniowe, tzn. hemaglutyninę i neuraminidazę - preparat: INFLUVAC
Jedna dawka szczepionki (0,5 ml) zawiera 15 mikrogramów hemaglutyniny każdego z rekomendowanych przez WHO szczepów wirusa grypy na dany sezon epidemiczny (rozszczepione wysoko oczyszczone wiriony typu "split" lub podjednostkowe wysoko oczyszczone typu "subunit"). Szczepionek z całym wirionem nie można stosować do 12 rż.
Wszystkie szczepionki produkowane są w postaci ampułko - strzykawek 0,5 ml.
Obecnie dąży się do ich udoskonalania, poprzez zmniejszenie zawartości białka jaja kurzego, które może powodować poważne odczyny nadwrażliwościowe. Z kolei zawierający rtęć środek konserwujący - tiomersal jest stopniowo zastępowany aldehydem mrówkowym, tak jak ma to miejsce w szczepionce BEGRIVAC.

                                               Koniec